Οι ανθρώπινες σχέσεις (μέρος 3o) – Ο φόβος της απόρριψης

Όχι;

Γενικά παρατηρώντας την κατάσταση που επικρατεί τριγύρω διαπίστωσα πως ο προσωπικός φόβος για απόρριψη του καθενός μας διογκώνεται συνεχώς και λαμβάνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις κι εξαιτίας αυτού του γεγονότος καταφέρνει να διατηρείται σχεδόν πάντα επικαιρότητα μας. Χαμούλης, που λες, γίνεται με αυτό το ζήτημα, κι αυτή είναι μια αλήθεια που πρέπει να παραδεχτούμε. 

Ως πηγή του προβλήματος, θα μπορούσε να πει κανείς, μπορεί να θεωρηθεί η δυσκολία της ανθρώπινης φύσης στο να κατανοήσει την διαφορετικότητα και να την αποδεχτεί. Σήμερα, μέσα από το πρίσμα των ανθρώπινων σχέσεων θα ερευνήσουμε το φαινόμενο της απόρριψης, για να διαπιστώσουμε πως το πρόβλημα ξεκινάει πρώτα από εμάς τους ίδιους και στη συνέχεια διογκώνεται στις σχέσεις μας. Με πιο απλά λόγια, σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να μάθουμε από τα «άκυρα» και τα «χι» που έχουν «πέσει» (και θα πέφτουν) στις συναναστροφές μας με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

Αρχικά καλό θα ήταν να ξεκαθαρίσουμε το περιεχόμενο του όρου «απόρριψη». Η απόρριψη εκμεταλλεύεται τη σημασία της άρνησης (μη αποδοχή) και προσθέτει σε αυτή μεγαλύτερη ένταση. Η άρνηση βέβαια, που αναφέρθηκε ως όρος, είναι κατά βάση έκφραση (κάτι που το βλέπεις και στις μαθηματικές προτάσεις) σε αντίθεση με την απόρριψη (στις ανθρώπινες σχέσεις) που σίγουρα είναι κάτι παραπάνω από αυτό. Πρόκειται για μια κατάσταση με δύο – το λιγότερο – εμπλεκόμενες πλευρές, που έχει ως επί το πλείστον συναισθηματικές προεκτάσεις. Η απόρριψη μπορεί να προκαλέσει δηλαδή έντονα συναισθήματα, τα οποία σχεδόν σίγουρα θα οδηγήσουν σε αλλαγές συμπεριφοράς. Το γεγονός αυτό δίνει στο περιεχόμενο του φαινομένου τον εμπειρικό (ως προς την κατανόηση) του χαρακτήρα. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε, οι γνώμες μας σχετικά με την απόρριψη άλλοτε είναι παρεμφερείς, άλλοτε ταυτίζονται και άλλοτε είναι εντελώς διαφορετικές.

Σε γενικές γραμμές βέβαια συμφωνούμε πως η απόρριψη είναι μια συναισθηματικά πολύ σκληρή και δύσκολη διαδικασία κυρίως για το δέκτη της, ενώ σπανιότερα και για τον πομπό της. Η κοινή μας διαπίστωση αν και δεν είναι λανθασμένη κρίνεται παρ' όλα αυτά ανεπαρκής γιατί το φαινόμενο της απόρριψης είναι σίγουρα αρκετά πιο σύνθετο στην λειτουργία του. Πρόκειται στην ουσία για ένα πολύ συνηθισμένο κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο εντοπίζεται όπως είναι λογικό στις συναναστροφές μας. Από τη στιγμή που συμβαίνει κάτι τέτοιο, έχουμε και την παράλληλη εμφάνιση κάποιων επιπλέον παραμέτρων σχετικών με την λειτουργία της απόρριψης που μπορεί να μας απασχολούν ίσως περισσότερο από το ίδιο το φαινόμενο. Αυτές οι παράμετροι στην πραγματικότητα είναι δικοί μας λογισμοί· ικανοί να καθορίσουν την συμπεριφορά μας και τις πορείες δράσης που ακολουθούμε μετά από μια απόρριψη.

Οι συγκεκριμένοι λογισμοί είναι απλοί στη διατύπωση τους και μπορούν να αφορούν διάφορους τομείς. Ο χρόνος, ο τρόπος, οι αιτίες, τα πρόσωπα καθώς κι πολλά άλλα έρχονται να προστεθούν σε μια αρκετά μεγάλη λίστα προβληματισμών για τον ανθρώπινο εγκέφαλο και την ατομική μας ψυχοσύνθεση. Διατυπώνονται ερωτήματα στα οποία άλλοτε το μυαλό μας εύκολα μπορεί να απαντήσει (όχι δυστυχώς πάντοτε σωστά) και άλλα στα οποία δυσκολεύεται κι ασθμαίνει. Τα δεύτερα ερωτήματα, τα οποία τις περισσότερες φορές είναι εκείνα που μένουν αναπάντητα ή μερικώς απαντημένα, προκαλούν τη μεγαλύτερη φθορά στον ανθρώπινο ψυχισμό, οδηγώντας τον σε μια ανάγκη για αλλαγές. Αλλαγές που μπορεί να είναι θετικές, μπορεί όμως να είναι και τελείως αρνητικές.

Σε κάθε περίπτωση, πηγή πολλών αλλαγών μετά από μια απόρριψη είναι ο φόβος. Ο φόβος της απόρριψης δεν κατέχει απλά εξέχουσα θέση στο φαινόμενο που περιγράφουμε. Είναι η πηγή του. Η απόρριψη δεν σταματάει σε ένα «όχι», αλλά συνεχίζεται για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα, ικανό να κουράσει όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές (ή έστω τη μια απ’ αυτές σίγουρα). Γι’ αυτό το λόγο κανένας άνθρωπος δεν θέλει να γίνει αντικείμενο απόρριψης και κάνει τα πάντα για να την αποφύγει. Αυτό είναι δείγμα φόβου. Βέβαια, εδώ που τα λέμε, κανείς ποτέ δεν κατάφερε να την αποφεύγει επ’ άπειρον. Όταν λοιπόν κάποιος έχει γευτεί ήδη μια φορά κάποια απόρριψη, ρυθμίζει (για κάθε επόμενη φορά) εκ νέου τη συμπεριφορά του κατά τον ανάλογο τρόπο, «μαθαίνοντας» δηλαδή από τα λάθη του. Λέμε επομένως ότι αποκτάει εμπειρία, ωστόσο αυτή δεν είναι η μόνη που αποκτιέται. Αποκτούνται παράλληλα επιφυλάξεις και ιδιορρυθμίες, τα οποία είναι καθαρά δείγματα φόβου.

Η εμφάνιση του φόβου εν προκειμένω κρίνεται αναμενόμενη δικαιολογώντας με αυτό τον τρόπο την λειτουργία ολόκληρου του συμπλέγματος της απόρριψης. Αφού η απόρριψη είναι μια κατάσταση η οποία μπορεί να προκαλέσει στο δέκτη της πολύ έντονα και δυσάρεστα αισθήματα, τότε είναι λογικό να γεννηθεί ο φόβος, καθώς άλλωστε αυτός ως συναίσθημα αποτελεί τον τρόπο που έχει ο εγκέφαλος μας να εμποδίζει τις ζημιογόνες καταστάσεις. Τα αισθήματα είναι ικανά να προκαλέσουν τέτοιες καταστάσεις. Ο φόβος με άλλα λόγια γίνεται το κάλυμμα πίσω από το οποίο προστατεύουμε τον εαυτό μας, συνήθως μέσω της απραξίας. Μια απραξία η οποία θα εμποδίσει κάθε ζημιογόνο δραστηριότητα στις συναναστροφές μας με τους άλλους ανθρώπους.

Πρέπει να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο, πως είναι δυνατόν να υπάρχει προδιάθεση για έναν τέτοιο φόβο, σε ανθρώπους δηλαδή που δεν έχουν γευτεί ακόμη την απόρριψη. Για να είμαστε ακριβείς, όλοι οι άνθρωποι έχουμε αυτή τη προδιάθεση, ωστόσο σε ορισμένους δεν είναι ιδιαίτερα καλλιεργημένη συγκριτικά με άλλους. Οι άσχημες εμπειρίες μπορούν πολύ εύκολα να ενισχύσουν το φόβο για απόρριψη, ακόμα και να τον γιγαντώσουν. Εάν σε έναν άνθρωπο συνδυαστεί ο συγκεκριμένος φόβος με κάποιο ιδιαίτερα ανεπτυγμένο αίσθημα υπευθυνότητας τότε καταλαβαίνετε πως τα πράγματα είναι αναπόφευκτα πολύ άσχημα. Πρώτο πιθανό βήμα σε μια τέτοια περίπτωση είναι η απομόνωση, στη συνέχεια η κατάθλιψη ενώ σε τελευταίο στάδιο έρχεται ο ψυχίατρος. Κι αν βέβαια δεν φτάσει κανείς ποτέ στο ψυχίατρο, αξίζει να παρατηρήσετε λίγο την πορεία που τυχόν θα ακολουθούσε ο συγκεκριμένος άνθρωπος. Αν κάνετε κάτι τέτοιο, θα καταλάβετε πως κάποια στιγμή μπορεί να φτάσατε κι εσείς στην κατάθλιψη (όχι στην κλινική κατάθλιψη) – κι αυτό είναι φυσιολογικό.

Μπορεί να το έχετε παρατηρήσει κι εσείς ότι πλέον η κοινωνία μας έχει γεμίσει με σκυθρωπά πρόσωπα και αδύναμους ανθρώπους. Σίγουρα η οικονομική κρίση έχει παίξει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο σε αυτό το θέμα. Θυμάμαι όμως ότι και πριν το 2008, η κατάσταση ήταν εξίσου τραγική. Τότε λοιπόν που δεν μας έφταιγαν τόσο τα χρήματα, είχαμε ή βρίσκαμε άλλα προβλήματα για να μας απασχολήσουν. Το ότι ήμασταν τότε (και πιο πριν ακόμα) και συνεχίζουμε να είμαστε κοινωνικά ευνουχισμένοι είναι ολοφάνερο στις σχέσεις μας. 

Εξαιτίας του φόβου οδηγούμαστε σε μια παθητική απραξία, καθώς πνίγουμε τα αισθήματα και τις επιθυμίες μας, ευελπιστώντας (θυμήσου αυτή τη λέξη) σε μια πιο ανακουφιστική κατάσταση, δίχως νέες περιπέτειες και αχρείαστες αλλαγές. Έτσι θα προτιμήσουμε να μείνουμε σιωπηλοί αντί να πλησιάσουμε έναν άλλον άνθρωπο, που φαίνεται να έχει πρόβλημα (κάποιον μου θυμίζει…), δεν θα εκδηλώσουμε (ή αυτό θα γίνει με μεγάλη δυσκολία) το ερωτικό μας ενδιαφέρον για κάποιον άλλο άνθρωπο, δεν θα δώσουμε το έναυσμα σε άλλους ανθρώπους να μας γνωρίσουν καλύτερα και φυσικά άλλα πολλά που τελικά δεν θα κάνουμε.

Όλα αυτά γίνονται γιατί μάθαμε, σαν άνθρωποι, να ελπίζουμε σε όμορφες στιγμές, ώστε να ξεφεύγουμε από την άσχημη πραγματικότητα. Κι όταν αυτές τελικά δεν έρχονται, η ειρωνεία είναι, πως τότε πίσω από την απογοήτευση κρύβουμε και μια ανακούφιση, γιατί απ’ ότι φαίνεται τη συνηθίσαμε τη μαυρίλα. Οι όμορφες στιγμές δύσκολα θα έρθουν, αν δεν κουνήσουμε κι εμείς λίγο το χεράκι μας. Το ενθαρρυντικό ωστόσο είναι πως μάλλον κάποια στιγμή θα βιώσουμε καλύτερες καταστάσεις, αλλά μέχρι τότε το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να ελπίζουμε. Χρειάζεται μεγάλη ψυχική αντοχή, η οποία αν μη τι άλλο σπανίζει στις μέρες μας.

Εύλογα θα αναρωτιέστε τώρα: «Άραγε να υπάρχει κάποιος τρόπος να εξαλείψουμε το φόβο της απόρριψης;». Υπάρχει. Αν είσαι τόσο αποτελεσματικός σε όλους τους τομείς της ζωής σου υπάρχει η πιθανότητα να μην γευτείς ποτέ την πίκρα της απόρριψης, οπότε ο φόβος που προϋπάρχει δεν πρόκειται να σε ενοχλήσει ιδιαίτερα. Δυστυχώς αυτό το σενάριο, αν κι είναι το πιο λογικό είναι σχεδόν απίθανο. Προσωπικά δεν ξέρω κάποιον άνθρωπο που να μην έχει δοκιμαστεί από κάποια απόρριψη στη ζωή του και μάλλον ούτε εσύ γνωρίζεις κάποιο τέτοιο άτομο. Οπότε φυσιολογικά πρέπει να στραφούμε σε άλλες λύσεις. Δυστυχώς όμως διαφορετικές λύσεις δεν υπάρχουν τουλάχιστον για την εξάλειψη του φόβου· ή υπάρχουν και δεν τις γνωρίζουμε.

Ενώ η εξάλειψη του φόβου μοιάζει αδύνατη, η καταπολέμηση του όχι μόνο είναι δυνατή αλλά και επιβεβλημένη. Πηγή αυτής της προσπάθειας μπορεί να είναι ο χαρακτήρας του συναισθήματος του φόβου. Ο φόβος είναι αρκετά «λογικό» συναίσθημα καθώς αξιοποιεί τη λογική για να αποτρέψει δυσάρεστες καταστάσεις δρώντας δηλαδή ως ένας μηχανισμός άμυνας. Εκτός αυτού όμως είναι και ένα εξαιρετικά «εγωιστικό» (όπως το αντιλαμβανόμαστε) αίσθημα. Ναι μεν αποτρέπει τις δυσάρεστες καταστάσεις με τρίτους, αλλά μας στρέφει παράλληλα στην αρνητικότητα και στην απραξία. Όταν γινόμαστε δέκτες της απόρριψης τόσο για τη σύναψη των σχέσεων μας όσο και για τις συναναστροφές μας, το πιο πιθανό είναι να υπάρξει ψυχολογικός πόνος ως απόρροια του πληγωμένου εγωισμού μας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ένα συναίσθημα μπορεί να προκαλέσει με τη σειρά του άλλα συναισθήματα, γεγονός που δημιουργεί επιπλέον προβλήματα. Επομένως πρέπει να εντοπίσουμε τη πηγή του κακού, που είναι ο εγωισμός. Αν καταφέρουμε και ξεπεράσουμε τον εγωισμό μας, τότε θεωρητικά αυτός ο πόνος δεν θα υφίσταται και ο φόβος δεν θα εκτρέφεται.

Ίσως σας φαίνεται παράξενη η συγκεκριμένη άποψη γιατί έρχεται σε αντίθεση με όσα μπορεί να έχετε σκεφτεί ή διαβάσει γι’ αυτό το θέμα. Πολλοί θεωρούν ως λύση κατά του φόβου την πίστη στις δυνάμεις του εαυτού μας, ενώ άλλοι αποδίδουν στο χαμόγελο την ιδιότητα να απομακρύνει τους φόβους. Τουλάχιστον ως προς ένα μέρος δεν μπορούμε να διαφωνήσουμε. Είναι άλλωστε πολύ καλό να γνωρίζουμε τον εαυτό μας, τις δυνατότητες, τα όρια και τις αδυναμίες του. Αν ωστόσο πιστεύουμε στις δυνάμεις μας σε υπερβολικό βαθμό, είτε είμαστε οι καλύτεροι είτε οι χειρότεροι, όταν έρθει η στιγμή που κάποιος θα τις απορρίψει θα απογοητευτούμε αναμφίβολα περισσότερο. Όσον αφορά το χαμόγελο τώρα, πρόκειται πράγματι για μια πολύ όμορφη έκφραση, αλλά δεν μπορώ να καταλάβω το πώς μπορεί να απομακρύνει τους φόβους μας. Ο προβληματισμός μου γίνεται πιο έντονος από τη στιγμή που, όπως γνωρίζεται, μια έκφραση μπορεί να μην είναι ειλικρινής, επειδή ακριβώς δεν ταιριάζει με το συναίσθημα που την προκάλεσε.

Το να ξεπεράσουμε τον εγωισμό μας σίγουρα δεν είναι εύκολο, ωστόσο δεν είναι ακατόρθωτο. Κάθε φόβος μας αποτελεί το συναισθηματικό υπόβαθρο για μια συνειδητή επιλογή συμπεριφοράς, πίσω από την οποία κρύβονται δειλοί άνθρωποι. Για να εγκαταλείψουμε τη θολούρα της δειλίας (απόρροια εγωισμού), η μόνη λύση είναι να βρίσκουμε κίνητρα με βάση τα οποία θα ρυθμίσουμε τις ενέργειες μας. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στο φόβο να ορίσει την ύπαρξη μας. Όταν καταφέρουμε λοιπόν να συνειδητοποιήσουμε τα όρια μας και να αποδεχτούμε τις διαφορετικές οπτικές των ανθρώπων με τους οποίους συναναστρεφόμαστε, τότε θα έχουμε κάνει το πρώτο μεγάλο βήμα προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Ο δρόμος είναι μακρύς κι όλα όσα σας είπα μάλλον φαντάζουν πάρα πολλά στα μάτια μας. 

Μα που πάω και τα σκέφτομαι, ε;