Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις...

Όσο Μπορείς, Κ. Π. Καβαφής

Κοίτα να δεις τι συμβαίνει…

Ένα από τα πιο αδιαμφησβήτητα γεγονότα στην ανθρώπινη ζωή είναι το εξής: τα πράγματα δεν έρχονται πάντοτε όπως θέλουμε. Τις πιο πολλές φορές μάλιστα, οι συνθήκες στη ζωή μας όχι απλά δεν είναι ιδεατές, όπως δηλαδή ιδανικά τις φανταζόμαστε, αλλά μάλλον ισχύει το αντίθετο· αυτές είναι δύσκολες και μη ευνοϊκές για εμάς. Πόσες και πόσες φορές, ας πούμε, κανείς μπορεί να βρει τον εαυτό του εγκλωβισμένο σε μια εργασία υλικά και ηθικά μη ανταποδοτική, ή μπλεγμένο σε μη ικανοποιητικές φιλικές και ερωτικές σχέσεις και προσπάθειες τέτοιων, ή ακόμα χειρότερα απογοητευμένο από τις αποτυχίες και τις κλειστές πόρτες που συναντά αλλεπάλληλα σε καθέναν από του τομείς της ζωής του; Όλες αυτές τις καταστάσεις κανείς φυσικά θα προτιμούσε να τις αποφύγει, όμως και αυτές μέσα στη ζωή είναι. Οπότε, και τι να κάνεις, να κάτσεις να μαλώσεις;

Προχθές το μεσημέρι στο Μοναστηράκι είχα τη χαρά να κάνω μια πολύ όμορφη συζήτηση με ένα άτομο, που όσες φορές τουλάχιστον μας δόθηκε η ευκαιρία να τα πούμε, οι κουβέντες μας πάντα για μένα τουλάχιστον ήταν ευχάριστες. Προς το τέλος αυτής της κουβέντας και με αφορμή τις σχέσεις των ανθρώπων, η συζήτηση στράφηκε γύρω από το πως κανείς πρέπει να αντιδρά όταν συμβαίνουν πράγματα, με τα οποία δεν συμφωνεί ή δεν του αρέσουν και δεν τα θέλει ή πολύ χειρότερα τον προσβάλλουν. Πρέπει δηλαδή κανείς να αντιδράσει συναισθηματικά και να το δει εγωιστικά ή να υιοθετήσει μια πιο ήρεμη και λογική προσέγγιση;

Καθώς τελικά συμφωνήσαμε πως διαφωνούμε, χωρίς ωστόσο να δίνουμε απόλυτο δίκιο ή άδικο ο ένας στον άλλο, εγώ αντλώ ως αφορμή αυτού του κειμένου αυτή την κουβέντα και αναρωτιέμαι: πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν από συναισθηματικής άποψης τις καταστάσεις της ζωής τους, όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν όπως θα το επιθυμούσαν; Πιστεύω πως μια αναφορά στον τρόπο που λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, θα είναι σε πρώτη φάση εκνευριστική αλλά ευτυχώς σε δεύτερη φάση διαφωτιστική.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος εάν και μέσα στα χρόνια έχει εξελιχθεί θεαματικά, εντούτοις σε κάποιες από τις λειτουργίες του παραμένει ακόμα σε πρωτόγονο στάδιο. Για παράδειγμα, το ανθρώπινο μυαλό είναι κάπως ψυχαναγκαστικό, αφού αγαπάει εξαιρετικά την οργάνωση και την τάξη των πληροφοριών. Μάλιστα, όταν αντιληφθεί την πρόκληση ακόμα και της πιο μικρής διαταραχής αυτής της οργάνωσης εξαιτίας της πρόσληψης κάποιας νέας πληροφορίας, αντιδρά προσπαθώντας να επαναφέρει την ισορροπία του είτε προσαρμόζοντάς κατάλληλα την πληροφορία αυτή είτε απορρίπτοντάς την εντελώς.

Εάν δεν τσαντίστηκες με τα «φιλοσοφικά», σε σημείο να κλείσεις την σελίδα, έκανες πάρα πολύ καλά γιατί τώρα ερχόμαστε στο «ζουμί» της υπόθεσης. Τα παραπάνω, στο μεγαλύτερο μέρος τους, ανήκουν στην γνωστική θεωρία του Ελβετού ψυχολόγου Jean Piaget και εξηγούν όχι μόνο το πως μαθαίνει ο άνθρωπος αλλά και κατ’ επέκταση τη συμπεριφορά που εκείνος εκδηλώνει. Με πολύ απλά λόγια, το μυαλό μαθαίνει οργανώνοντας τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον του. Όταν ωστόσο αυτή η οργάνωση παγιωθεί, τότε εκείνο γίνεται πολύ ανθεκτικό και πολύ «σπαστικό» ως προς κάθε αλλαγή.

Συνεπώς, έτσι εξηγείται γιατί είναι πολύ δύσκολο να διακόψουμε τις κακές μας συνήθειες και να υιοθετήσουμε καινούριες, ή να ξεπεράσουμε τελείως έναν εθισμό και όταν βέβαια το κάνουμε με το παραμικρό εύκολα ξανακυλάμε, ή να αφήσουμε πίσω κάποια απογοήτευση. Έτσι ακόμα δικαιολογείται ότι μετά από επαναλαμβανόμενες αποτυχίες πέφτουμε σε ματαίωση. Το μυαλό αγαπάει την τάξη και εφόσον αυτή παγιωθεί, όποια κι αν είναι αυτή, μόνο εκεί βρίσκει ανακούφιση, γι’ αυτό και αντιστέκεται σθεναρά κάθε φορά που προσπαθούμε να αλλάξουμε κάτι στη ζωή μας. Ο «παλιός» μας εαυτός ουσιαστικά αρνείται να πεθάνει.

Τι σχέση έχουν όμως όλα αυτά με το πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα όταν δεν έρχονται όπως θέλουμε; Όταν οι συνθήκες της ζωής μας δεν είναι όπως τις φανταζόμαστε ή όπως θα επιθυμούσαμε να είναι, εάν δεν έχουμε επιτρέψει στο μυαλό μας να προσαρμοστεί σε αυτές, ουσιαστικά δηλαδή με το να μην τις αποδεχόμαστε από εγωισμό ή να στρέφουμε συνεχώς το νου μας αλλού, τότε εκείνο αρχίζει να τις παλεύει και να αντιστέκεται, γιατί φυσικά διαταράσσουν την ισορροπία του. Οι άνθρωποι, έτσι, αντιδρούμε συναισθηματικά, γκρινιάζοντας και κατηγορώντας την μοίρα μας για τις αναποδιές και τα προβλήματά μας ή πέφτουμε σε ματαίωση γιατί καμιά προσπάθειά μας δεν καρποφορεί και οι καταστάσεις της ζωής μας δεν αλλάζουν.

Οφείλω βέβαια πάνω σ’ αυτά να σημειώσω και κάτι ακόμα· σύμφωνα με τους φίλους μας τους Στωικούς φιλοσόφους, κι αυτή τη φορά τον Σενέκα, η συναισθηματική αντίδραση σε οποιοδήποτε αρνητικό γεγονός είναι σε ένα μεγάλο βαθμό της αναπόφευκτη αλλά και ενίοτε απαραίτητη. Αυτό ωστόσο δε σημαίνει πως εκείνη πρέπει οπωσδήποτε να είναι έντονη ή γενικότερα να ξεπερνά τα όρια. Σύμφωνα με τον Σενέκα, εκείνη αποτελεί μέρος της διαδικασίας του να αποδέχεται κανείς τις καταστάσεις όπως είναι και όχι όπως θα επιθυμούσε να είναι. Ακριβώς σ’ αυτό εντοπίζεται η αιτία της πρόκλησης του πόνου των ανθρώπων.

Οι άνθρωποι, εν προκειμένω, πολλές φορές παλεύουν για να μεταβάλλουν καταστάσεις που νομίζουν ότι αλλάζουν αλλά στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο είναι από ουτοπικό έως αδύνατο. Το τραγικότερο βέβαια είναι όταν κάτι τέτοιο το γνωρίζουν, παρ’ όλα αυτά εθελοτυφλούν και κολλάνε. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος του πόνου τους είναι αυτό-προκαλούμενο. Άλλες φορές πάλι, στις καταστάσεις που μπορούν να κάνουν κάτι, βρίσκουν δικαιολογίες, όπως είναι η έλλειψη χρόνου, διάθεσης ή χρημάτων για να δικαιολογήσουν την απραξία ή το φόβο τους να δράσουν.

Σύμφωνα με έναν ακόμα πολύ μεγάλο στωικό φιλόσοφο, τον Επίκτητο, η αιτία της δράσης μας ή της απραξίας μας είναι οι εσωτερικές μας απόψεις και αξίες. Μάλιστα, για τον ίδιο, σημασία δεν έχουν τόσο τα γεγονότα που μας συμβαίνουν όσο η αντίδραση που έχουμε εμείς σε αυτά, γιατί αυτή είναι στο χέρι μας και αυτήν επομένως μπορούμε να διαχειριστούμε. Ο άνθρωπος δηλαδή που αντιμετωπίζει τις αρνητικές καταστάσεις της ζωής του με όσο περισσότερη ψυχραιμία και καθαρότητα του νου μπορεί, δεν σπαταλάει ούτε χρόνο, ούτε πνευματική ενέργεια, ούτε διάθεση σε καταστάσεις που δεν συμβαδίζουν με το σύστημα αξιών του.

Επομένως, όταν τα πράγματα στη ζωή δεν εξελίσσονται και με τον πιο επιθυμητό τρόπο, κανείς οφείλει να τα αποδέχεται με θάρρος, να υπομένει στις δυσκολίες, να κάνει οτιδήποτε περνάει από το χέρι του για να αλλάξει τις καταστάσεις εάν αυτό είναι εφικτό, ενώ εάν κάτι τέτοιο δεν γίνεται να μην επιτρέπει στον εαυτό του, όσο μπορεί, να απογοητευτεί. Κι αν τελικά όλα αυτά δεν λειτουργήσουν κανείς πάντα μπορεί να θυμάται τους σοφούς στίχους του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη: «Κι αν δεν μπορείς να κάμεις τη ζωή σου όπως τη θέλεις, τούτο προσπάθησε τουλάχιστον, όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις».

Μη μου πεις ότι δε σου έλειψα!